Το παιχνίδι της εξέλιξης

Επιλέξαμε να σας παρουσιάσουμε αποσπάσματα από το σπουδαίο έργο «Το παιχνίδι της εξέλιξης»* του τιμημένου με το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής βιολόγου François Jacob. Ο Jacob δείχνει ότι η εξελικτική διαδικασία δεν είναι συστηματική αλλά ευκαιριακή: μοιάζει περισσότερο με μια σειρά από μαστορέματα και μπαλώματα, χάρη στα οποία εξελίσσεται η φύση. Σε αυτή την εξέλιξη αντιπαραθέτει το πώς εξελίσσονται η επιστήμη και η τεχνολογία, εφιστώντας μας την προσοχή στη χειραγώγηση στην οποία υποβάλλονται αυτές. Στα αποσπάσματα έγιναν πολύ μικρές τροποποιήσεις ώστε να αποτελέσουν ένα ενιαίο κείμενο με ομαλή ροή. ΣτΕ

Πώς γεννήθηκε η επιστήμη και η αντιπαράθεσή της με το μύθο
Αναμφίβολα, η δομή του εβραιοχριστιανικού μύθου κατέστησε δυνατή τη μοντέρνα επιστήμη. Γιατί η δυτική επιστήμη θεμελιώθηκε επάνω στο μοναστικό δόγμα ενός τακτοποιημένου σύμπαντος, δημιουργημένου από ένα θεό που υπάρχει έξω από τη φύση, που την κυβερνά με νόμους προσιτούς στην ανθρώπινη διάνοια. Πιθανότατα πρόκειται για την απαίτηση του ανθρώπινου πνεύματος να έχει μια αναπαράσταση του κόσμου που να είναι ενιαία και συνεκτική. Χωρίς αυτήν εμφανίζεται το άγχος και η σχιζοφρένεια.
Ως προς την ενότητα και τη συνοχή, η μυθολογική εξήγηση του κόσμου επικρατεί της επιστημονικής. Γιατί η επιστήμη δεν σκοπεύει διαμιάς στην πλήρη και οριστική εξήγηση του σύμπαντος. Δεν ενεργεί παρά τοπικά. Προβαίνει σε λεπτομερείς πειραματισμούς πάνω σε φαινόμενα που καταφέρνει να τα περιγράψει και να τα ορίσει. Αρκείται σε απαντήσεις τμηματικές και προσωρινές. Αντίθετα, τα άλλα συστήματα εξήγησης, είτε είναι μυθικά, μαγικά, είτε θρησκευτικά, αγκαλιάζουν τα πάντα. Μπορούμε να αρνηθούμε τον τύπο εξήγησης που προσφέρουν οι μύθοι ή η μαγεία. Δεν μπορούμε όμως να αμφισβητήσουμε την ενότητα και τη συνοχή τους, γιατί, χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, απαντούν σε κάθε ερώτηση με ένα απλό και μοναδικό a priori επιχείρημα.
Η αρχή της σύγχρονης επιστήμης χρονολογείται από την αρχή που οι επιμέρους ερωτήσεις αντικατέστησαν τις γενικές. Αντί να αναρωτιόμαστε «πως δημιουργήθηκε το σύμπαν; Από τι έχει γίνει η ύλη; Ποια είναι η ουσία της ζωής;» αρχίσαμε να διερωτώμαστε: «πώς πέφτει μια πέτρα; Πως κυλά το νερό μέσα σε ένα σωλήνα; Ποια είναι η ροή του αίματος μέσα στο σώμα;»
Η αλλαγή αυτή είχε ένα εκπληκτικό αποτέλεσμα. Ενώ οι γενικές ερωτήσεις δεν έπαιρναν παρά επιμέρους απαντήσεις, οι επιμέρους ερωτήσεις άρχισαν να οδηγούν σε συνεχώς γενικότερες απαντήσεις. Οι μύθοι λοιπόν προτείνουν μια άποψη του κόσμου στενά συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή και τις ανθρώπινες συγκινήσεις, που οι άνθρωποι δεν μπορούν να τον βρουν ούτε στη διατήρηση της μάζας και της ενέργειας, ούτε στην αρχέγονη σούπα της εξέλιξης.
Αντίθετα ο επιστήμονας προσπαθεί να εξαιρεθεί από τον κόσμο που προσπαθεί να καταλάβει. Προσπαθεί να μπει στην άκρη, να πάρει τη θέση ενός θεατή ο οποίος δεν αποτελεί μέρος του κόσμου που μελετά. Ελπίζει έτσι ότι θα αναλύσει αυτό που θεωρεί «πραγματικό κόσμο γύρω του». Και ο λεγόμενος αντικειμενικός κόσμος καταλήγει να μην έχει πνεύμα και ψυχή, χαρά και λύπη, επιθυμία και ελπίδα. Διαχωρίζεται απολύτως από τον οικείο στην καθημερινή μας εμπειρία κόσμο. Μόνο με τον ερχομό της μικροφυσικής εξαφανίστηκαν τα σύνορα μεταξύ παρατηρητή και παρατηρούμενου. Ο αντικειμενικός κόσμος δεν είναι πια τόσο αντικειμενικός όπως έμοιαζε άλλοτε.

Η φυσική επιλογή είναι ένας μάστορας, όχι ένας μηχανικός
Συχνά η πράξη της φυσικής επιλογής συγκρίνεται με τις ενέργειες ενός μηχανικού, η σύγκριση όμως δεν φαίνεται καθόλου επιτυχής. Καταρχάς, αντίθετα από την εξέλιξη, ο μηχανικός εργάζεται κατόπιν σχεδίου, σύμφωνα μ’ ένα σκοπό που πήρε καιρό για να ωριμάσει. Τα αντικείμενα που κατασκευάζει, τουλάχιστον ο καλός μηχανικός, φτάνουν το επίπεδο τελειότητας που επιτρέπει η τεχνολογία της εποχής του.
Στην Καταγωγή των ειδών όμως, ο Δαρβίνος επιμένει στις δομικές και λειτουργικές ατέλειες του ζωντανού κόσμου. Δεν παύει να υπογραμμίζει κάποιες παραδοξολογίες ή περίεργες λύσεις που ένας λογικός θεός δεν θα μπορούσε να είχε χρησιμοποιήσει ποτέ. Ένα από τα καλύτερα επιχειρήματα εναντίον της τελειότητας βασίζεται στην εξαφάνιση των ειδών. Μπορούμε να εκτιμήσουμε σε πολλά εκατομμύρια τον αριθμό των διαφόρων ειδών που ζουν σήμερα. Αλλά ο αριθμός των ειδών που εξαφανίστηκαν αφού κατοίκησαν τη Γη σε διάφορες εποχές, σύμφωνα με τον υπολογισμό του C. G. Simpson1 ανέρχονται το λιγότερο σε πεντακόσια εκατομμύρια.
Η εξέλιξη δεν δημιουργεί τις καινοτομίες της από την ανυπαρξία. Εργάζεται με βάση αυτό που ήδη υπάρχει· είτε μεταμορφώνει ένα παλιό σύστημα για να του δώσει νέα λειτουργία είτε συνδυάζει πολλά συστήματα για να κατασκευάσει ένα άλλο πολυπλοκότερο. Η φυσική επιλογή ενεργεί όχι με τον τρόπο ενός μηχανικού αλλά ενός μάστορα· ενός μάστορα που δεν ξέρει ακόμη τι θα παραγάγει, αλλά χρησιμοποιεί ό,τι πέσει στα χέρια του, τα πιο ετερόκλητα αντικείμενα, κομμάτια σπάγκου και ξύλου, παλιά χαρτόνια, πράγματα που ίσως του χρησιμεύσουν ως υλικά· τέλος, ενός μάστορα που επωφελείται απ’ ό,τι βρίσκεται γύρω του για να κατασκευάσει ένα χρησιμοποιήσιμο αντικείμενο.
Ο μηχανικός δεν αρχίζει τη δουλειά του παρά μόνο αφού συγκεντρώσει τα υλικά και τα εργαλεία που αρμόζουν στο σχέδιό του. Αντίθετα, ο μάστορας τα βγάζει πέρα με τα αζήτητα, τα άχρηστα. Συχνότατα τα αντικείμενα που παράγει δεν διέπονται από κανένα σχέδιο. Είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς συμπτωματικών συμβάντων, το προϊόν όλων των ευκαιριών που παρουσιάστηκαν εμπλουτίζοντας την περιστασιακή κατασκευή του.

Παραδείγματα «μαστορεμάτων»: πνεύμονες, μάτια, εγκέφαλος.
Ιδού για παράδειγμα, πώς κατά τον Ernst Mayer2, σχηματίστηκε ο πνεύμονας των σπονδυλωτών της στεριάς. Η ανάπτυξή του άρχισε σε μερικά ψάρια του γλυκού νερού, που ζούσαν στα φτωχά σε οξυγόνο λιμνάζοντα νερά. Τα ψάρια αυτά απέκτησαν τη συνήθεια να καταπίνουν αέρα και να απορροφούν οξυγόνο διαμέσου του τοιχώματος του οισοφάγου τους. Σχηματίστηκαν έτσι κοιλότητες στον οισοφάγο που, από τη συνεχή πίεση της φυσικής επιλογής, σιγά σιγά μεγάλωναν για να μεταμορφωθούν σε πνευμόνια. Η μετέπειτα εξέλιξη του πνεύμονα στηρίχθηκε στην περαιτέρω επεξεργασία, με την αύξηση της χρησιμοποιήσιμης επιφάνειας για το πέρασμα του οξυγόνου και για την αγγειοποίηση. Η κατασκευή ενός πνεύμονα από ένα κομμάτι οισοφάγου μοιάζει πολύ με το ράψιμο μιας φούστας από μία κουρτίνα της γιαγιάς.
Αντίστοιχα ερμηνεύεται η ποικιλία των ματιών που διαπιστώνονται στον ζωντανό κόσμο. Στη διάρκεια της εξέλιξης, το μάτι εμφανίστηκε με πολλές (τρεις τουλάχιστον) διαφορετικές μορφές: μάτια με φακό, οπή βελόνας ή πολλαπλούς σωλήνες. Τα λεπτότερα, όπως τα δικά μας, είναι τα μάτια με φακό που σχηματίζουν εικόνα· η πληροφορία που προσφέρουν δεν αφορά μόνο την ένταση του φωτός αλλά και τα αντικείμενα που το εκπέμπουν, το σχήμα τους, το χρώμα, τη θέση, την κίνηση, την ταχύτητα, την απόσταση κ.τλ.
Οι δομές που υπέστησαν ανάλογη επεξεργασία είναι αναγκαστικά αρκετά πολύπλοκες. Θα μπορούσαμε τότε λοιπόν να πιστέψουμε ότι δεν μπορούν να αναπτυχθούν παρά μόνο σε επίσης πολύπλοκους οργανισμούς. Δεν συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο. Το μάτι με φακό εμφανίστηκε τουλάχιστον δύο φορές, στα μαλάκια και στα σπονδυλωτά. Τίποτε δεν μοιάζει τόσο στο μάτι μας όσο το μάτι του χταποδιού. Και τα δύο λειτουργούν σχεδόν με τον ίδιο τρόπο, δεν εξελίχθηκαν όμως με τον ίδιο τρόπο. Στα μαλάκια, τα φωτοδεκτικά κύτταρα κατευθύνονται προς το φως· στα σπονδυλωτά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Σε κάθε περίπτωση η φυσική επιλογή κάνει ό,τι μπορεί με τα μέσα που διαθέτει.
Τέλος, αντίθετα από τον μηχανικό, ο μάστορας που προσπαθεί να βελτιώσει το έργο του συχνά προτιμά μάλλον να προσθέτει νέες δομές στις παλιές παρά να τις αντικαθιστά. Το ίδιο συμβαίνει συχνά και με την εξέλιξη, όπως υποδηλώνει η ανάπτυξη του εγκεφάλου στα θηλαστικά. Στον παλιό ρινεγκέφαλο των θηλαστικών προστέθηκε ένας εγκεφαλικός νεοφλοιός, που γρήγορα έπαιξε τον κύριο ρόλο στην εξελικτική ακολουθία οδηγώντας στον άνθρωπο.
Σύμφωνα με ορισμένους νευροβιολόγους, κυρίως τον McLean3, αυτοί οι δύο δομικοί τύποι δεν συντονίστηκαν ούτε ιεραρχήθηκαν τελείως. Ο πιο πρόσφατος, ο νεοφλοιός, κυβερνά τη διανοητική και γνωστική δραστηριότητα. Ο παλαιότερος, προερχόμενος από τον ρινεγκέφαλο, κυβερνά τις συναισθηματικές δραστηριότητες και εκείνες των σπλάχνων. Αυτή η παλιά δομή, που κρατούσε τα χαλινάρια στα παλιότερα θηλαστικά, κατά κάποιο τρόπο εξορίστηκε στην αποθήκη των συγκινήσεων.
Οι παλαιές εγκεφαλικές δομές όμως διατήρησαν στενές διασυνδέσεις με τα κατώτερα αυτόνομα κέντρα, που συνεχίζουν να συντονίζουν θεμελιώδεις δραστηριότητες, όπως η αναζήτηση της τροφής, το κυνήγι του σεξουαλικού συντρόφου ή η αντίδραση μπροστά στον εχθρό. Ο σχηματισμός ενός κυρίαρχου νεοφλοιού, η διατήρηση ενός αρχαίου νευρικού και ορμονικού συστήματος, εν μέρει υπό την εποπτεία του νεοφλοιού, όλη αυτή η εξελικτική διαδικασία μοιάζει έντονα με εκείνη του μαστορέματος. Είναι σαν να τοποθετηθεί σε κάρο ένας αντιδραστήρας: δεν θα είναι καθόλου περίεργο αν συμβούν ατυχήματα.
Στα ανθρώπινα όντα, η φυσική διαφοροποίηση ενισχύεται από την πολιτισμική διαφοροποίηση που επιτρέπει στην ανθρωπότητα να προσαρμόζεται καλύτερα σε ποικίλες συνθήκες ζωής και να χρησιμοποιεί αποτελεσματικότερα τον πλούτο του κόσμου. Σ’ αυτό τον τομέα όμως επικρέμαται ο κίνδυνος της μονοτονίας, της ομοιομορφίας και της ανίας. Κάθε μέρα μειώνεται η καταπληκτική ποικιλία που υπάρχει στις πίστεις των ανθρώπων, στα έθιμά τους, στους θεσμούς τους. Καθώς οι ίδιοι οι λαοί πεθαίνουν φυσικά ή αλλοτριώνονται υπό την επίδραση του μοντέλου που επιβάλλει ο βιομηχανικός πολιτισμός, πολλές κουλτούρες τείνουν να εξαφανιστούν.

* Εκδόσεις Τροχαλία

1. Simpson, C.G., How many species; Evolution, 1952, 6, 342

2. Mayr, E., From Molecules to organic Diversity. Fed. Proc. Am. Soc. Exp. Biol. 1964, 23, 1231-1235

3. Ghiselin, M., The triumph of the Darwinian Method. University of California Press, 1969

O F. Jacob γεννήθηκε το 1920 στο Νανσί της Γαλλίας. Σπούδασε στο Παρίσι αποφοιτώντας το 1954. Η έρευνα που διεξήγαγε μαζί με τους A. Lwoff και J. Monod, σχετικά με τις ρυθμιστικές ιδιότητες του γενετικού υλικού των βακτηρίων, τους απέφερε το Νόμπελ Ιατρικής το 1965. Το 1977 ανακηρύχθηκε ακαδημαϊκός, ενώ έχει γράψει σπουδαία βιβλία για τη φιλοσοφία της ιατρικής και της επιστήμης.